Imunizacija, kao javno zdravstvena mjera, spada u jedan od najvećih medicinskih uspjeha i njom je spašeno više života nego bilo kojom drugom medicinskom intervencijom u istoriji.
Imunizacija sprečava bolest, invalidnost i smrt.
Već vjekovima ljudi su tražili načine da zaštite jedni druge od smrtonosnih bolesti. Od eksperimenata i rizika do globalnog programa vakcinacije usred nezapamćenih pandemija, imunizacija ima dugu istoriju.
Istraživanje vakcina može postavljati izazovna etička pitanja, a neki od eksperimenata koji su sprovedeni na razvoju vakcina u prošlosti, danas ne bi bili etički prihvatljivi. Vakcine su spasile više ljudskih života nego bilo koje drugo medicinsko otkriće u istoriji.
Pogledajte kako su ova izvanredna otkrića i dostignuća promijenila naše živote kroz istoriju.
1400. do 1700. godine
Od 15. vijeka, ljudi širom svijeta pokušavaju spriječiti bolest namjerno izlažući zdrave ljude antigenu velikih boginja – praksi poznatoj kao variolacija (po nazivu za velike boginje, “la variole”). Neki izvori navode da se ovi postupci sprovode još od 200. godine p. n. e.
1721. godine, Lady Mary Wortley Montagu donijela je vakcinu protiv velikih boginja u Evropu, tražeći da njene dvije kćeri budu vakcinisane protiv velikih boginja, kao što je primijetila u praksi u Turskoj.
1774. godine, Benjamin Jesty postiže veći napredak. Testirajući svoju hipotezu da infekcija kravljih boginja – virus koji može preći na ljude – može zaštititi osobu od velikih boginja.
Maj 1796. godine, engleski ljekar Edward Jenner proširuje ovo otkriće. Vakcinisao je osmogodišnjeg Jamesa Phippsa uzorkom kojeg je uzeo s ruke žene zaražene velikim boginjama, zaposlene u mljekari. Iako je imao lokalnu reakciju i osjećao se loše nekoliko dana, u narednom period dječak se potpuno oporavio.
Dva mjeseca kasnije, u julu 1796. godine, Jenner inokulira Phippsa materijalom iz ljudskog rane od velikih boginja kako bi testirao Phippsov imunitet. Phipps ostaje potpuno zdrav i postaje prva osoba koja je vakcinisana protiv velikih boginja. Termin “vakcina” kasnije je preuzet iz latinske riječi za kravu, “vacca”.
1800. godine
1872. godine, uprkos pretrpljenom moždanom udaru i smrti svoje dve kćeri od tifusa, Louis Pasteur stvara prvu laboratorijski proizvedenu vakcinu: vakcinu protiv pileće kolere.
1885. godine, Louis Pasteur uspješno sprečava bjesnilo putem vakcinacije nakon izlaganja. Ovaj tretman je bio jako kontroverzan. Pasteur je neuspješno pokušao da koristi vakcinu na ljudima dva puta ranije, a ubrizgavanje uzročnika bolesti u čovjeka još uvijek je bila nesigurna metoda.
Pasteur nije doctor, ali, unatoč riziku, započinje eksperiment od 13 injekcija s pacijentom Josephom Meisterom, tako da je svaka sljedeća doza virusa besnila bila sve jača. Meister preživljava i kasnije postaje čuvar Pasteurovog groba u Parizu.
1894. godine, dr. Anna Wessels Williams izolira soj bakterija difterije koji je ključan za razvoj antitoksina za tu bolest.
1900. godine
Od 1918. do 1919. godine, pandemija španskog gripa po procjenama odnosi između 20 i 50 miliona života širom svijeta, uključujući i veliki broj američkih vojnika, što vakcinu protiv influence čini prioritetom američke vojske. Rani eksperimenti s vakcinama protiv influence su provedeni: Vojna medicinska škola SAD testira 2 miliona doza 1918. godine, ali rezultati su neodređeni.
1937. godine Max Theiler, Hugh Smith i Eugen Haagen razvijaju vakcinu 17D protiv žute groznice. Vakcina je odobrena 1938. godine i više od milion ljudi ju je primilo te godine. Theiler kasnije osvaja Nobelovu nagradu.
1939. godine, bakteriolozi Pearl Kendrick i Grace Eldering demonstriraju efikasnost vakcine protiv pertusisa. Naučnici pokazuju da vakcinacija smanjuje stope obolijevanja djece s 15,1% djece na 2,3%.
1945. godine, prva vakcina protiv influence odobrena je za vojnu upotrebu, dok odobrenje za civilnu upotrebu slijedi 1946. godine. Istraživanje vode doktori Thomas Francis Jr. i Jonas Salk, koji su kasnije blisko povezani s vakcinom protiv dječje paralize.
Od 1952. do 1955. godine, razvijena je prva efikasna vakcina protiv dječje paralize. Salk testira vakcinu na sebi i svojoj porodici sljedeće godine, a masovna ispitivanja uključujući preko 1,3 miliona djece vrše se 1954. godine.
Do 1960. godine, druga vrsta vakcine protiv dječje paralize, razvijena od strane Alberta Sabina, odobrena za upotrebu. Ova vakcina mogla se davati oralno, u kapima ili na kockici šećera. Prvo je testirana i proizvedena u Sovjetskom Savezu i Istočnoj Evropi. Čehoslovačka postaje prva zemlja na svijetu koja je eliminirala dječju paralizu.
1967. godine, Svjetska zdravstvena organizacija objavljuje Intenzivni program za iskorjenjivanje velikih boginja. Ovaj program ima za cilj iskorjenjivanje velikih boginja u više od 30 zemalja putem nadzora i vakcinacije.
Velike boginje su većinom iskorijenjene u Zapadnoj Evropi, Severnoj Americi i Japanu. Nakon ovoga, dolazi do neviđene globalne solidarnosti. Bez obzira na hladni rat, Sjedinjene Američke Države i Sovjetski Savez se ujedinjujju u podršci programu.
1969. godine, četiri godine nakon što je dr. Baruch Blumberg otkrio virus hepatitisa B, radi s mikrobiologom Irvingom Millmanom na razvoju prve vakcine protiv hepatitisa B, koristeći termički obrađeni oblik virusa.
Inaktivirana vakcina dobijena plazmom, odobrena je za komercijalnu upotrebu od 1981. do 1990. godine, a genski modifikovana (ili DNK rekombinantna) vakcina, razvijena 1986. godine, još uvijek je u upotrebi danas.
1971. godine, vakcina protiv morbila kombinuje se s nedavno razvijenim vakcinama protiv zauški i rubeole u jednu vakcinu (MMR), od strane dr. Mauricea Hillemana.
1974. godine, WHO osniva Prošireni program za imunizaciju (EPI, sada Program bitnih imunizacija) kako bi razvio programe imunizacije širom svijeta. Prve bolesti koje su ciljane EPI-om su difterija, morbili, dječja paraliza, tetanus, tuberkuloza i kašalj.
1978. godine, licencirana je polisaharidna vakcina koja štiti od 14 različitih sojeva pneumokokne pneumonije, a 1983. godine proširuje se na zaštitu od 23 soja.
1980. godine, Svjetska zdravstvena skupština, na preporuku Globalne komisije WHO objavljuje iskorjenjivanje velikih boginja: “Svijet i svi njegovi ljudi oslobodjeni su od velikih boginja, koje su bile najrazornija bolest koja je harala u mnogim zemljama od najranijih vremena, ostavljajući za sobom smrt, sljepilo i invaliditet”.
U period od 1970-ih do 1980-ih u SAD-u, broj slučajeva velikog kašlja je 1976. godine dostigao najnižu tačku svih vremena. Ali uspjeh vakcine protiv pertusisa otežan je opadanjem njegove upotrebe: s tako malo slučajeva velikog kašlja, strah od rijetkih, ali ozbiljnih nuspojava vakcine sa cijelim ćelijama počinje da nadmašuje strahove od same bolesti.
1985. godine, prva vakcina protiv bolesti uzrokovane bakterijom Haemophilus influenzae tip b (Hib) dobija licencu, nakon što je David H Smith osnovao kompaniju za njeno proizvodnju. Smith i Porter W Anderson Jr. radili su zajedno na vakcinaciji od 1968. godine.
1988. godine, nakon iskorjenjivanja velikih boginja, WHO usmjerava svoje napore na dječiju paralizu, lansirajući Globalnu inicijativu za iskorjenjivanje dječje paralize. Krajem 1980-ih, dječja paraliza je endemska u 125 zemalja, a inicijativa ima za cilj da je iskorijeni do 2000. godine. Do 1994. godine, dječja paraliza je iskorijenjena u Americi, a zatim u Europi 2002. godine, a do 2003. godine bolest je endemska
u još 6 zemalja. Nastavljaju se napori.
1995. godine, Anne Szarewski predvodi tim koji opisuje ulogu humanog papiloma virusa (HPV) u otkrivanju i ispitivanju raka grlića materice, a istraživači počinju rad na vakcini protiv HPV-a. HPV virusi su vrlo česti, s minimalnim simptomima, ali visoko rizični sojevi HPV-a mogu izazvati druge medicinske probleme, posebno rak grlića materice. Szarewski kasnije postaje glavni istraživač u razvoju bivalentne HPV vakcine.
1999. godine, prva vakcina protiv rotavirusa, najčešćeg uzročnika teških dijareičnih bolesti, povučena je samo godinu dana nakon odobrenja, zbog rizika od intestinalnih problema. Verzija vakcine s manjim rizikom uvodi se 2006. godine. Vakcinacija protiv HPV-a postaje ključan dio napora za eliminaciju raka grlića materice.
2016. godine uspjeh Projekta vakcinacije protiv meningitisa naglašava ključnu ulogu javno-privatnih partnerstava u razvoju vakcina. U prvih 5 godina korištenja, vakcina je gotovo eliminisala bolest meningokoka A u zemljama pojasa meningitisa Afrike, a sada se integriše u redovne nacionalne programe imunizacije.
Svjetska zdravstvena skupština pozdravlja R&D Blueprint, globalnu strategiju i plan spremnosti koji omogućava brzo aktiviranje istraživanja i razvoja tokom epidemija. Njegov cilj je da ubrza dostupnost efikasnih testova, vakcina i lijekova koji se mogu koristiti za spašavanje života i sprječavanje kriznih situacija velikih razmjera.
Nakon godina ubrzanih vakcinacija, regija Amerike proglašena je slobodnom od endemskih morbila. Izbijanje u nekoliko zemalja, uzrokovano prazninama u pokrivenosti vakcinacijom, dovode do ponovnog pojavljivanja bolesti 2018. godine. WHO i PAHO povećavaju nadzor i pokreću kampanje vakcinacije.
2019. godine, pokrenuta je pilot implementacija vakcine protiv malarije u Gani, Malaviju i Keniji. RTS/S vakcina je prva vakcina koja značajno može smanjiti najsmrtonosniji i najrasprostranjeniji soj malarije kod male djece, grupe s najvećim rizikom od umiranja od bolesti.
WHO preporučuje vakcinaciju protiv ebole u zemljama s visokim rizikom, kao dio šireg seta alata za odgovor na bolest. 2021. godine uspostavljena je globalna zalihama vakcina kako bi se osiguralo odgovaranje na izbijanje epidmije.
Treća generacija vakcine protiv velikih boginja odobrena je za prevenciju majmunskih boginja, postajući tako prva vakcina protiv majmunskih boginja.
WHO poziva članice da prioritet u vakcinaciji protiv COVID-19, daju zdravstvenim radnicima i osjetljivih grupa u svim zemljama.
30. januara 2020. godine, generalni direktor WHO-a proglašava izbijanje novog koronavirusa 2019. (SARS-CoV-2), vanrednu situaciju za javno zdravlje od međunarodnog značaja. WHO potvrđuje da je COVID-19 pandemija.
Efikasne vakcine protiv COVID-19 razvijene su, proizvedene i distribuirane nezapamćenom brzinom, koristeći novu mRNA tehnologiju. U decembru 2020. godine, samo godinu dana nakon što je otkriven prvi slučaj COVID-19, prve doze vakcine protiv COVID-19 su administrirane.
2021. godine nastavlja se vakcinacija protiv COVID-19, s dozama isporučenim i administriranim na svim kontinentima. Napori za suzbijanje pandemije prijete nejednakostima u pokrivenosti vakcinacijom: do jula 2021. godine, gotovo 85% vakcina je administrirano u zemljama s visokim i srednjim prihodima, a preko 75% je administrirano samo u 10 zemalja. WHO poziva članice da prioritet daju vakcinaciji zdravstvenih radnika i osjetljivih grupa u zemljama s nižim prihodima, kako bi se zaustavile teške bolesti i smrt, zdravstveni radnici održali sigurnim i ponovno otvorila društva i ekonomije.
Više od 2 vijeka, ljudi su vakcinisani protiv smrtonosnih bolesti, od kada je otkrivena prva vakcina protiv velikih boginja. Mnogo je napretka ostvareno, ali i dalje su potrebni globalni napori kako bi se osigurala pristupačna i pravedna vakcinacija za sve.